دنیای امروزی، دنیای تبادل بی وقفه اطلاعات است. رسانه های جمعی و نرم افزارهای ارتباطی همگی ما را به دریای بی کرانی از اطلاعات متصل می کنند. این اطلاعات عموماً با هدف قبولاندن یک باور، ایده و یا سوگیری خاص به ما عرضه می­ شوند. تبلیغ انواع کالاها، اخبارشبکه های مختلف تلویزیونی، تبلیغات برای یک کاندید انتخاباتی و حتی برنامه ها و مطالب سرگرم کننده همگی در تلاش اند تا ما را متقاعد کنند که ایده یا باور تولید کننده این اطلاعات صحیح و برحق است و ما را با خود همراه سازند. در چنین شرایطی پذیرش بی چون چرای اطلاعات دریافتی از ما انسانی بی اراده و عاری از قدرت تفکر می سازد. در چنین شرایطی فرد تسلیم محض محیط می شود و براساس اصول و خواست  دیگران زندگی خواهد کرد. مهارت تفکر انتقادی این امکان را برای ما فراهم می سازد که با دریافت اطلاعات گوناگون، صرف نظر از سوگیری های شخصی یا باورها و ارزش های نادرست احتمالی مان، بتوانیم بهترین نتیجه را استنباط و بر اساس آن عمل نماییم

تفکر انتقادی به ما کمک می کند تا به تحلیل و پردازش داده های دریافتی بپردازیم و صحت و سقم آن ها را طی یک فرآیند منطقی و به دور از سوگیری های شخصی بررسی نماییم و از طریق استدلال منطقی بهترین نتیجه گیری را انجام دهیم. تفکر و به طور خاص تفکر انتقادی از توانایی های ذاتی بشر است و همه افراد در درجات مختلف از این مهارت ارزشمند برخوردارند. خوشبختانه  این مهارت قابل یادگیری و رشد است. البته باید تاکید کرد که مانند هر مهارت دیگری، تفکر انتقادی تنها با یادگیری دانش نظری در انسان نهادینه نمی شود، بلکه نیازمند تکرار و تمرین است و فراگیری این مهارت نسبت به سایر مهارت­ ها به زمان بیشتری نیاز دارد. تفکر انتقادی را می توان پیش نیاز مهارت هایی مانند تصمیم گیری، حل مسئله و ارتباط مؤثر دانست. تفکر انتقادی همچنین به تقویت مهارت های زبانی و ارائه کمک می کند؛ زیرا تفکر روشن و سیستماتیک می تواند نحوه ابراز عقاید ما را بهبود بخشد.

از مهم ترین کاربردهای تفکر انتقادی می توان به توانایی در خود اندیشی و تأمل درونی اشاره کرد. به منظور داشتن معنا در زندگی و سازماندهی زندگی مان بر اساس آن، ما نیازمند توجیه و تأمل بروی ارزش ها، باورها و تصمیماتمان هستیم.

یک فرد پس از دستیابی به تفکر انتقادی قادر خواهد بود:

• پیوندهای منطقی بین ایده های مختلف را درک کند؛
• استدلال های مختلف را شناسایی، سازماندهی و ارزیابی کند؛
• ناهمسانی ها و اشتباهات معمول در استدلال ها را کشف کند؛
• مشکلات را به صورت سیستماتیک حل کند؛
• روی باورها و دلائل منطقی باورها و ارزش های شخصی اش تأمل کند.

تفکر انتقادی نیازمند تأمل دقیق روی اصول صحیح استدلال و به کارگیری یک تلاش آگاهانه برای درونی سازی آنهاست که البته این کار آسان نیست و به یک دوره طولانی مدت تمرین و ممارست نیاز دارد.

برای تقویت تفکر انتقادی، تأمل روی دلایل باورها و اعمال از اهمیت زیادی برخوردار است. فرد همچنین باید اشتیاق زیادی برای درگیر شدن در مذاکرات، اشتباه کردن احتمالی، تغییر عادات بد قبلی و پرداختن به پیچیدگی های زبان شناختی و مفاهیم انتزاعی داشته باشد.

تفکر انتقادی را می توان شامل دو جنبه زیر دانست:

• مجموعه ای از مهارت های شناختی شامل تحلیل، ترکیب، تفسیر، توصیف، ارزیابی، تعمیم، استنباط، روشنگری، مقایسه و تشخیص استدلال های غلط.
• توانایی و تعهد فکری برای به کارگیری این مهارت ها در هدایت رفتار.

فرآیند تفکر انتقادی را می توان به ترتیب زیر در نظر گرفت:

• گردآوری نظرات راجع به همه جنبه های وابسته به یک مسئله و هم چنین استدلال های منطقی که هریک را پشتیبانی می کند.
• شکستن استدلال ها به موضوعات تشکیل دهنده آنها و استخراج تلویحات اضافی این موضوعات.
• بررسی این موضوعات و تلویحات از نظر تناقضات درونی.
• تعیین ادعاهای ضدیت بین استدلال های مختلف و وزن دهی به آن ها.
• زمانی که ادعاها از زنجیره محکمی از استدلال ها برخوردارند وزن بیشتری به آنها بدهید. زمانی که ادعاها متناقض هستند وزن کمتری به آنها بدهید.
• وزن ادعاهای مختلف را ارزیابی کنید.

در مراحل اولیه جمع آوری و ارزیابی اطلاعات، شخص باید قضاوت کاملاً بی طرفانه داشته باشد. برای اینکار باید رویکردی ادراکی داشت و نه رویکرد قضاوتی. رویکرد قضاوتی باید در مرحله آخر تفکر انتقادی و برای ارزیابی استدلال ها مورد استفاده قرار گیرد.

• همواره سطح مناسبی از شک گرایی داشته باشید. هر ایده جدیدی که ارائه می شود اشتباه است تا زمانی که شواهد مستدل و معقولی برای صحت آن فراهم شود.
• به دنبال “داده ها”ی محکم و بنیادی باشید، نه فرضیات، استدلال ها و نتایج.
• تا زمانی که داده و اطلاعات کافی در دسترس ندارید هیچ نتیجه ای نگیرید.
• در جستجوی فرض ها و اصلاح آن ها باشید.
• از موقعیت هایی که ممکن است نتیجه شما غلط از آب درآید غافل نشوید. همانطور که پس از گرفتن یک نتیجه خاص، به دنبال موارد و موقعیت هایی هستید که با نتیجه گیری شما هماهنگ باشد، باید در جستجوی موقعیت هایی برآیید که احتمالاً این نتیجه با آنها ناسازگار باشد. هرگاه می پذیرید که چیزی درست است، حتماً از طریق جستجوی افرادی که با آن ایده موافق نیستند، تفکر خود را به چالش بکشید. نظر آنها را با حفظ بی طرفی کامل بشنوید و آنها را برای آزمون مجدد باورهای خود به کار ببرید.
• تلاش کنید تا بر سوگیری های شخصی تان غلبه کنید.
• در رویارویی با داده های جدید حاضر باشید تا نتایج خود را تغییر دهید.

منبع: مهارت تفکر انتقادی، دکتر علیرضا جزایری، سید علی سینا رحیمی